نشریه مطالعات تاریخی
پیاپی 70 (پاییز 1399)

دیوان‌سالاری، بعد از ارتش از ابزارهای مهم قدرت و سلطه حکومت پهلوی اول بود که در سراسر آن دوره گسترش پیدا کرد. پیرو این سیاست، پهلوی از یک سو به دنبال جذب گروه‌های تحصیل‌کرده همسو برآمد و از سوی دیگر جمع زیادی از کارکنان حکومت قاجار را از کار برکنار کرد. تصویب نخستین قانون استخدام کشوری در آذر 1301، که مصادف بود با سال‌های بعد از کودتای سوم اسفند 1299 در اواخر حکومت قاجار، زمینه و نقشه راه این تحولات را هم فراهم آورد. این تحولات موجب رونق گرفتن عریضه‌نویسی طبقات مختلف جامعه، از فرودست تا طبقات میانی، شد که به دنبال استخدام در سازمان‌های دولتی بودند. در این مقاله ضمن بررسی کلیاتی از تحولات دیوان‌سالاری حکومت پهلوی اول، به بررسی، سنخ شناسی و دسته‌بندی عرایض و تقاضانامه‌های افرادی که بعد از تصویب قانون استخدام کشوری به دنبال استخدام دولتی بوده‌اند، پرداخته شده است. البته بیشتر افرادی که با این‌گونه تقاضانامه‌ها وارد دستگاه اداری می‌شدند، جزو افراد دون‌رتبه، جزء و کنتراتی بودند. این تقاضانامه‌ها را می‌توان در چهار گروه کارکنان سابق، تحصیل کردگان جدید، «منتظرین خدمت» و سایر اقشاری که سابقه کار اداری و مدرک تحصیلی لازم را نداشتند، دسته‌بندی کرد. مقاله حاضر متاثر از مباحث نظری ماکس وبر درباره بوروکراسی بوده و از اسناد کتابخانه مجلس و سازمان ملی اسناد بهره برده است. این اسناد همچنین بازتاب‌دهنده تاریخ اجتماعی آن دوره هستتد.

اسراییل که از ابتدای تاسیس با بحران مشروعیت و عدم شناسایی سیاسی از سوی کشورهای مختلف مواجه بود، به اجرای سیاست‌هایی برای رفع این مشکل روی آورد. از جمله این سیاست‌ها، بهره‌برداری از ظرفیت جامعه نخبگانی جوامع دیگر بود. نخبگان، عموما افرادی هستند که علاوه بر برخورداری از یک مرجعیت علمی و فکری در جامعه خود، به علم مدرن و پیشرفت مادی احترام می‌گذارند و آن را نشانه‌ای از یک جامعه الگو می‌شمارند. اسراییلی‌ها نیز با بهره‌گیری از این ویژگی، ضمن معرفی و تبلیغ چند برابری دستاوردهای خود در زمینه‌های کشاورزی، پزشکی و صنعت، بر ابعاد عمیق کشتار و اشغال‌گری خود سرپوش گذاشته و یا آن را وارونه جلوه می‌دادند. نخبگانی که با سفر به اسراییل در چنین فرایندی قرار می‌گرفتند، جوامع و حکومت‌های خود را به ارتباط سیاسی و اقتصادی با اسراییل فرا می‌خواندند. علاوه بر این، دربار پهلوی اقدام به نخبه‌سازی نیز می‌کرد و عده‌ای را در قالب روزنامه‌نگار و نویسنده در میان صنف نخبگان واقعی دانشگاهی و اجتماعی جامی‌داد تا این روند را تسهیل کنند. البته این سیاست در ایران به دلیل آنکه اکثریت ایرانیان پیرو نخبگان مذهبی بودند و مواضع محکمی بر اساس باورهای دینی نسبت به اسراییلی‌ها داشتند، به شکست انجامید.

از آخرین تلاش های شاه برای حفاظت از سلطنت، تشکیل «شورای سلطنت» بود. شاه پس از تعیین شاپور بختیار به عنوان نخست‌وزیر، اقدام به تعیین اعضای شورای سلطنت کرد. در این میان برخی مدعی عضویت آیت‌الله مطهری در این شورا و نقش‌آفرینی او در تشکیل آن بوده‌اند. این موضوع بار ها در سال‌های نخست انقلاب اسلامی در برخی رسانه های مطرح شد. در این مقاله ابتدا مسایل مربوط به تشکیل شورای سلطنت در سال 1357 و سابقه تاریخی و ریشه‌های آن در قانون اساسی مشروطه مورد بررسی قرار گرفته است و در نهایت به بررسی و تحلیل ادعای عضویت آیت‌الله مطهری و نقش آن در شورای سلطنت پرداخته است. نتیجه به‌دست آمده نشان می‌دهد که آیت‌الله مطهری نه تنها عضو این شورا نبوده، بلکه نقشی هم در تاسیس یا تعیین و پیشنهاد اعضای آن نداشته است.

در این مقاله با تکیه بر روش کتابخانه‌ای و اسنادی به مقایسه اوضاع اقتصادی و تجاری تبریز در دو مقطع پیش و بعد از جنگ بین‌الملل اول پرداخته‌ایم. در طول جنگ بین‌الملل اول، فقدان حکومت مقتدر در ایران سبب شد که اعلان بی‌طرفی ایران مورد نقض و بی‌توجهی دولت‌های درگیر جنگ قرار گیرد و کشور اشغال شود. با تضعیف شدید قدرت حکومت مرکزی، بسیاری از مناطق ایران از لحاظ سیاسی و اقتصادی دچار هرج‌ومرج شد. در این میان، مناطق مرزی ایران و نواحی دور از مرکز، وضعیت بدتری داشت. در بین شهرهای ایران، تبریز به دلیل موقعیت ژیوپلیتیکی و نزدیکی به روسیه موقعیت خاصی داشت. تبریز با توجه به پیشینه موفق اقتصادی و تجاری که داشت در مدت اشغال کشور و درگیری‌ها که در این شهر نمود بیشتری داشت، بیشترین آسیب‌ها را متحمل شد. اشغال، خرابی شبکه حمل‌ونقل، آسیب تجارت و بروز قحطی بزرگ ناشی از آن، مهم‌ترین عوامل رکود اقتصادی تبریز در این دوره بودند.

در این تحقیق به بررسی اسناد شهربانی درباره دستور تشکیلاتی بهاییان برای مهاجرت به شهرهای مختلف به منظور تبلیغ و گسترش بهاییت در سال‌های 1322 و 1323 می‌پردازیم. نتیجه این سیاست مهاجرتی - تبلیغی ایجاد درگیری و تنش میان بهاییان با مردم محلی و بومی بود که از تبلیغات، عضوگیری و توسعه‌طلبی بهاییان در مناطق خود نگران بودند. اقدام بهاییان از این جهت که به ناامنی در مناطق مختلف کشور انجامیده بود در حوزه‌های مختلف شهربانی گزارش شده و به شهربانی کل کشور ارسال شده بود. این گزارش‌ها بیش از آنکه سیاسی باشد، اجتماعی است و بعضا اشراف شهربانی‌ها را بر حوزه استحفاظی خود نشان می‌دهد. از سوی دیگر، بیان‌گر سیاست سکوت دولت وقت و شهربانی در برابر توسعه‌طلبی بهاییان و کمک غیرمستقیم به آنها از این طریق است.

سیاست‌های فرهنگی اسراییل در ایران، از بدو تاسیس رژیم صهیونیستی در سال 1948م/ 1327خ به صورت پنهان آغاز شد. اسراییلی‌ها که نیازمند کسب مشروعیت بین‌المللی بودند، هزینه زیادی کردند تا دست کم یکی از حکومت‌های مسلمان منطقه، آنها را به رسمیت بشناسد. از این رو در بعد فرهنگی و فکری اقدام به ارزیابی و فعال‌سازی استعدادهای خود در داخل ایران کردند و با تاسیس مراکز، موسسه‌ها و ارگان‌های غیردولتی، که هزینه‌های آن به‌وسیله دولت اسراییل، آژانس بین‌المللی یهود و یا حکومت پهلوی تامین می‌شد، این هدف خود را پیش برند. انبوه موسسه‌هایی که با این هدف راه‌اندازی شد، قصد داشت قبح رابطه با اسراییل را شکسته و این رژیم را نه یک عنصر متجاوز به ارکان حیات مسلمین، بلکه حکومتی خواهان پیشرفت و تعامل و صلح معرفی کند. از جمله این موسسه‌ها «کانون بانوان هاتف» و «کانون کوروش» بود. از سوی دیگر، در داخل فلسطین اشغالی نیز موسسه‌هایی برای جهت‌دهی به افکار ایرانیان شکل گرفت که مهم‌ترین آنها رادیو فارسی‌زبان اسراییل، کرسی‌های ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی دانشگاه اورشلیم و روزنامه ستاره شرق بود. اسراییلی‌ها سعی داشتند طبقات مختلف جامعه ایران را به صورت همزمان مخاطب اهداف خود قرار دهند.